ДУАЛИЗМОТ НА ВЕЛЕШКИОТ БОГОМИЛ

Слово за Рацина

(Искажување во куќата на Кочо Рацин, во рамките на „XXVI Рацинови средби“ во Велес, на 12 ноември 1999. г.)

 

Почитувани дами и господа,

ценети колеги и драги пријатели на македонската култура, големата и волшебна метафизичка семка што ја посади Кочо Рацин сѐ уште ‘рти во нас и затоа еве нѐ повторно тука, во Велес, во неговата родна куќа. Зошто метафизичка, ќе речете, кога сето она што веќе со децении ја сврзува нашата свест за Рацина е толку вкоренето во материјалната стварност? Зарем не ги истраживме и не ги систематизиравме животот и делото на Рацина токму од сите тие материјалистички гледни точки и зарем не потврдивме дека сето она што е речено е токму така? Навистина, сето тоа е точно. Но времето секогаш знае повеќе од нас и ако само му се укаже можност да се искаже, да го заокружи својот таинствен и непредвидлив циклус, на својот неспитомлив бран да нѐ пренесе на некоја друга, нова позиција од каде што и гледната точка е поинаква - тогаш можеме и да размислуваме на поинаков начин.

 

Знам дека со неколкуте мисли што тука ќе ги изнесам сосема ќе излезам од просторот на вообичаената акрибија, но, по сите децении на безбројните истражувања на животот и на творештвото на Рацин од најразлични аспекти, можеби таа нему веќе и не му е нужна. Науката за книжевноста прецизно го има истражено и објаснето секој и најподробен достапен податок за животот на Рацин. Познат е и објаснет патот на неговото формирање како личност, како општествен деец и борец, кој го дава и својот живот во борбата за највисоките хуманистички идеали. Го знаеме и драматичниот контекст на неговото вклучување во силниот бран на таканаречената социјална литература од триесеттите години на овој век, заокружено со објавувањето на „Бели мугри“. И, се разбира, утврдена е и афирмирана неоспорната и родоначалничка улога на Кочо Рацин за современиот македонски јазик и за современата македонска поезија.

 

Но зошто сето тоа како препознатлив и не единствен исечок од не така далечната историја не завршило само на академските расправи, во книгите и врз правливите рафтови на библиотеките, туку сосeма спротивно, со сета своја изворна сила и натаму нѐ привлекува, нѐ окупира и нѐ наведува на овие креативни дружења? Зашто, за волја на вистината, сама по себе социјалната поезија, од аспектот на далекусежноста на поетските ефекти и влијанија, веќе во својата основа претставуваше несомнен безизлез наспроти големите поетски искуства од Хомера до денес, втемелени врз прашалноста на метафизичкото и предизвикливоста на артифициелното. Дали ќе се задоволиме само со безброј пати повторуваниот факт дека поезијата на Рацин е навистина убава и приемчива и оти станува збор за незаобиколни остварувања во контекстот на една мала и млада литература, или пак во нешто сосема друго ќе ја побараме тајната на тие негови моќни spiritus agens и spiritus movens?

 

Можеби барем малку ќе се доближиме до вистината ако кажеме дека во текот на сиве овие изминати децении ние, всушност, ја откривавме и ја запознававме само едната страна на Рацин - онаа негова остварена, силна и оригинална животна и творечка појавност, неговиот еруптивен agens, и неговиот незапирлив movens. Неговиот spiritus, меѓутоа, барем во своите понедостапни длабочини, и натаму останува голема и привлечна загатка.

 

Рациновиот интерес за драговитските богомили и за Хегеловата феноменологија на духот, на пример, иако неоспорно стојат во најдлабока врска со неговиот јасен материјалистички светоглед, сепак го откриваат и она кревко место на неговиот прикриен и досега неспомнуван дуализам. „Чистата евангелиска вистина“ на попот Богомил е веројатно најблискиот мисловен, социјален и револуционерен идеал на Рацина, и ние од неговиот прекрасен есеј како да го читаме внатрешното житие на нашиот поет-револуционер. „Во темните мистични зборови богомилски“, вели Рацин, „жуборкаше надојдена темна ноќна река; се наслушнуваше, вистина уште далечен, но сѐ повеќе животоносен, животорадосен ôд на новиот век, што се раѓаше од пепел и крв“.

 

Во драматичната и судбоносна појава на богомилите Рацин, се разбира, ја пронаоѓал онаа секако највпечатлива и национално најблиска паралела со своето драматично време и со неговите судбоносни предизвици, со времето во кое само во најпонижените и потиснати слоеви се запазени највисоките етички константи. „Само богомилите“, вели Рацин, „успеаја со својата жива и народна интерпретација на христијанството да ги всадат во народот своите најдобри човечки традиции…“ И, како да зборува токму за сопственото време и за сопствената морална и творечка борба, тој додава: „Пишаниот и живиот, мистично мрачен, но буревеснички дуалистички збор богомилски ги освателува со крвав оган и пустотијата, и гнилоста, и лагата на таа зандана, велејќи му смело на народот дека светот на господарите и болјарите е ‘свет на сотоната’ и треба да пропадне, и дека само светот на слободата и еднаквоста на ‘децата божји’ е свет божји, што треба да се извојува“.

 

Целиот текст за драговитските богомили е еден вдахновено напишан есеј, но и една фасцинантно уверлива интелектуална и морална автопарабола на Рацин што ни ги открива придушените катчиња на неговата, всушност, во најдлабока смисла на зборот, богомилска душа. Идеализмот и реализмот се двете крилја на Рацин. Првото, нежно и кревко, израснато врз идеалите на најблагородните народни традиции - тоа крило постојано го носеше угоре, и во поезијата, и во животот, и во револуцијата. Она другото, поенергично, поцврсто, внурнато со сета жестина во бурите на неговото време, тоа крило, всушност, постојано го влечеше удолу, кон земјата, кон реалноста на трнливите патишта што не се изодуваат без висока цена - и во револуцијата, и во животот, и во поезијата.

 

Во таа светлина ни се открива и колку волшебно, предизвикливо, речиси литерарно инспиративно за Рацина е внурнувањето во еруптивната, раздвижена идеалистичка мисла на Хегел, мисла што во филозофска смисла можеби и водела кон безизлез, но, потпрена врз моќната интуиција на големиот филозоф, отворала нови и неслутени можности за разбирање на светот, и особено на уметноста. Но тука Рацин само ја допрел таинствената нишка на идеалното, неосознатливото, матефизичкото, и бргу се вратил во разбудувачката реалност на Марксовиот дијалектички материјализам.

 

Но, драги пријатели, онаа најсуптилна, најрелевантна квинтесенција на Рациновиот spiritus, поради кој ние и денес сме тука, во неговиот дом - тоа сепак е метафизичката сила на неговата поезија, онаа сила што му се откраднала на авторот, како што тоа секогаш бидува со големите творечки души; зашто, како и времето и судбината - така и нашите книги секогаш знаат повеќе од нас. Поезијата на Рацин не само што е испеана на еден прекрасен и мелодичен дијалект, па со самото тоа е поблиску и до праизворот на македонскиот јазик, до бистрината на неговите примордијални и далечни извори, туку низ неа е разлеан и сиот оној силен, недопирлив но присутен, чисто рациновски емотивен флуид, оној етички и хуманистички занес што и нас нѐ поткрева кон почисти, повисоки, поблагородни, речиси озонски интактилни чувства.

 

Од една страна анахорет-мислител, а од друга револуционер-практичар, Рацин несомнено бил поетски медиум за најдлабоки човечки вистини и болки. Затоа со таква леснотија и уверливост пред нас ги поставил и клучните прашања на нашево време. Тие, се разбира, немаат никаква врска со дневниот општествен ангажман. Тие се во најдлабок сооднос само со таинственото, недоловнливо, небаре хегелијанско саморазвитие на нашите души во кои се гнезди и нашата модерна свест. Без тоа саморазвитие, или без тоа развитие на една нова хуманситичка етичност - сите беспоштедни општествени пресврти повторно ќе се вратат на својот почеток. Погледнете и самите, револуциите се случија, правдините беа изборени и повторно изиграни и загубени, а тркалото на историјата и натаму како постојано да шлајфува на место, или дури како да се враќа наназад, запласнувајќи нѐ со моралната цивилизациска кал. И ние, еве, како „улавиот“ на Тагоре тргнуваме наназад да го бараме загубениот камен на мудроста, одново да се пронајдеме и да се препознаеме себеси. Токму тука најмногу нѐ допира Рацин. Зашто етичките прашања што тој ги загатна и ги отвори во својата длабоко човечка поезија, за жал, и денес останаа сосема отворени и нерешени, но сега ние за нив ја сносиме сета одговорност.