ПАНТЕИСТИЧКАТА ЛИРИЧНОСТ НА ПЕТАР МАЗЕВ
„За сликите е тешко да се говори, сликата треба да се гледа“. Со оваа вистина што ја изрече Иља Еренбруг на едно место во своите „Француски тетратки“, неизбежно се соочува секој оној што се обидува да ги толкува или да ги оценува сликите на некој автор. Зашто, откако ќе ја изврши својата (честопати значајна) улога на посредник, секој таков потфат полека се обезвреднува себеси во отсуство на нови напори да се обнови низ нов начин на гледање, толкување или вреднување. Сликата продолжува да живее отворена за дијалектичката нужност од превреднување и нови пристапи низ времето, така што обидот да се овековечи нејзината суштина само во еден ваков или сличен текст однапред е осуден на неуспех. Таа е имуна на секакво ропство - и критичко и креативно. Ниту авторот, ниту критичарот имаат алати и орудие со кое ќе ја подредат нејзината отворена многузначност, нејзиното препишување во свеста на некој трет гледач што ѝ приоѓа.
Распнат меѓу ова сознание и неодоливиот предизвик да си создадам некаква посериозна претстава за нив, предизвик кој секогаш останува, и покрај свеста за конечната ефемерност на секој таков потфат, јас ги разгледував најновите ликовни остварувања на Петар Мазев, изложени во Музејот на современата уметност во Скопје (од 8 до 30 септември 1976 година), уверувајќи се сѐ повеќе дека одговорите на прашањата што си ги поставував во врска со нив, како и прашањата на одговорите што тие ги даваат, треба да се бараат на полпат меѓу нивната содржинска едноставност и хроматско-изразната комплексност.
Неоспорно е, пред сѐ, дека пред себе имаме еден полнокрвен сликар, роден за палета и платно, кој, остварувајќи импулсивни контакти меѓу нив, создава нови светови, со свои сончеви системи и свои галаксии, но исто толку искорнати од овој наш неоспорен свет, преточен низ една хедонистичка расположба, секогаш надојдена, бујна, непредвидлива. Сликите на Мазев не се поведуваат по никакви законитости. Тие самите ги создаваат нив во играта на сопствената генеза, не утврдувајќи ги како општи; зашто секое дело е свет за себе, секое сознание е првично, иако длабоко во нив, недофатливо длабоко, постои едно нивно заемно пронижување и интеракција, кои за истражувачот не се занемарливи. Но, таа трага засега ќе ја напуштиме, настојувајќи внимателно да ги разгрнеме суптилните превези со кои е прекриен еден рафинирано доловен, виден или создаден, робустен орбис, искажан без влакна на јазикот, изнесен на виделина со широк замав, раскошно, „гурмански“, како што би рекол самиот автор. И токму во таквата негова природа, во која најдоминантна позиција има импулсот, несогледлив во својата слоевитост (до колку се проценува од аспектот на психолошката мотивираност) и сосема раскрилен (до колку се прима како свршен чин на творечкиот обид), ќе ги најдеме врвиците на суштината на ова творештво до тајниот влез што води кон неговата „можна“ внатрешност.
Изобилството, зачудноста и привлечноста на темите им даваат основен белег на најновите дела на Мазев. Да тргнеме ли од природата, од нејзиниот акустичен трепет низ себе самата, занесена од играта на сенките и светлините, во чие прекршување сѐ е привид а привидот е стварност; од нејзината зрелост или зреење во напонот на некое петто годишно време, присутно и можно само во неа и за неа; од малите катчиња во нејзината тивкост во кои откриваме понорно испреплетување на шумовите и звуците; да тргнеме ли од нејзината палавост под зраците чии бои постојано ги менуваат своите валери, во кои сѐ се крие и од кои сѐ извира? Светот е едно големо Јас. Не постои изделена појава, движење, мирис, звук што ќе се оттргне и што ќе избега од таа сеопшта сплотеност на нештата. Звукот извира како некој флуиден елен, некое случајно лице за миг се претопува во непредвидлив пејзаж, кој кажува исто толку колку и брчките на животното искуство собрани под очите и околу нив, најсветлата боја збунува со својата темнина, најјарката во својата штурост. Во што се состои Играта? Играта (со големо И) го создава делото и Делото ја создава играта. Сѐ повеќе се наметнува свеста за нужноста од таквиот творечки пристап. Доволен е само еден потег, во творецот да се отнат сите „стерни“, да гргнат надвор непознатите, неименливите поими, без јасно потекло, но со јасна орогенетска иднина. Уметникот е отсутен. Тој е само восхитен набљудувач на големата свеченост на создавањето, ненамерен посредник меѓу две скарани бои.
На природата Мазев ѝ приоѓа без секојдневните предрасуди на едно урбано суштество кое во неа гледа причина за егзалтација само поради бегството од хаосот на цивилизираната средина. Природата на неговите слики се познава и се препознава себеси. Тоа не се измислени предели за да се потиснат, да се заборават на сила сивите градски ѕидови, смогот, подземните премини, автомобилите или растревожените светлечки реклами. Тие се новооткриени простори внатре во природата, а патот до нивното откривање е патот на создавањето. Погледот постојано е во напон меѓу некој жесток детал, исклучителен, упадлив, доволен сам на себеси, истргнат од множеството детали што го привлекуваат вниманието, и тоталот, кој сиот во некое превривање, не им дозволува на отворените сетива наеднаш да го опфатат, цел, онака збунет од сеопфатните очи. Тоа е неговата тајна и неговиот предизвик. Деталот и тоталот постојано се преплетуваат. Ту егзистираат засебно, спротивставувајќи се еден на другиот, ту се наоѓаат еден во другиот, менувајќи ги постојано острината и ракурсот на гледањето.
Еруптивен во својата основа, творечкиот немир на Мазев не дозволува повторувања. Четката нема амбиции да го повтори претходниот потег како проверка на искуството, зашто во новиот што следува пронаоѓа откривачко задоволство. Тоа се случува од слика во слика. Не само што се разгрнуваат нови и нови теми, секогаш потхранети од една детска ведрина што ги запазува чисти и изворни, туку постојано се проширува и дијапазонот на изразните постапки, кои не почитуваат никаков стилистички ритам. Единствената стилска хармонија е тоталната но добро проценета дисхармонија на изразните постапки, кои не се среќаваат само на две соседни слики, туку најчесто се вкрстосуваат дури и на една единствена слика, нарушувајќи го неодржливото правило на некаков творечки и стилски пуританизам. Ставено под пресија на еднозначни стилски обележја, сликарството на Мазев би останало без својата најскапоцена карактеристика: разбушавеноста на поривот, сочноста на замислата која перманентно се развива, без починка и без надеж за починка, увереноста во апсолутната неостварливост на тоталитетот, односно, тоталната неостварливост на апсолутното. Затоа, за да се создаде каков-таков графикон на творечкиот опит на Мазев е потребна пристојна временска дистанца и обемно истражување, бидејќи поинаку тоа останува речиси недефинирливо за сознанието на гледачот, зашто ги обзема неговите сензори како некаква анестетска обвивка со која, навистина, се општи, се комуницира, но која не дозволува да биде наполно осознаена и сфатена. На тој начин ние стануваме составен дел на сликата, што значи: истражувајќи ја неа, се истражуваме себеси, и истражувајќи се себеси, го пронаоѓаме авторот. Овие релации, кои наместа можат да прозвучат агностички, макар што најдиректно укажуваат на некои акценти во делата на Мазев, сигнализираат на една друга компонента на неговото творештво, а тоа е саморазвивањето на опусот, кој не може да се заокружи во една единствена слика. Меѓу неговите дела нема такво кое би било доволна замена за сите други, кое би било нивен најмал заеднички содржател, кое, со еден збор, би ги сумирало. Кај Мазев случајот во извесна смисла е обратен: сите слики говорат за една. Таа може да биде сфатена и прифатена само доколку се сфати и се прифати контекстот од кој е извлечена. Секоја нова слика, во зависност од својот праизвор, е нов манифест на ликовниот концепт на Мазев, исто толку колку што целокупното негово трворештво е манифест за себе. Во тие процеси е навистина тешко да се создаде некоја конечна претстава за овој автор, но очигледно е дека неговите дела тоа и не го бараат.
Во својот контакт со светот Мазев е неизмерно лиричен, дури и тогаш кога неговите платна посегнуваат по урбани теми. Неговиот потег бега од секаква шематизација, од секаква математика и пропорционалност. Тој, како автор, се остварува себеси единствено преку достојниот импулс на сопствениот светоглед, постојано во растројствен напон што создава, креира, но кој никогаш не ја напушта линијата на една поетичност, на една животна распеаност и разиграност не само на боите, туку и на содржините и на формите. Патот до таа игривост, меѓутоа, не само што не е едноставен и познат, туку е секогаш нов и се пробива низ непознатите предели на емотивно-мисловната наднесеност над материјалот. За разлика од многу други автори, кои, застанувајќи пред штафелајот веќе имаат готов, дефинитивен проект (неретко развиен во некоја друга техника, како на пример цртеж или акварел), Мазев се определува за откривачка работа. Ниедно негово дело не може да се повтори, да се обнови, а тоа значи дека првичното чувство, диктирано од сензитивниот миг, не дозволува да се подреди под критериумот на рационално подредување на боите и формите, то ест, останува најлирско во својата органска суштина.
Сликите на Мазев се своевидни песни. Секоја од нив има свој сопствен, единствен ритам, наложен од мотивот и чувството со кое е оплоден. Секој потег е еден стих, подолг или покус, во зависност од должината на инспиративниот здив, побогат со акценти, пораздвижен или посмирен, порасплинат, во зависност од интензитетот на доживувањето. Оттаму доаѓа и онаа чудесна спрега на робустниот, дури груб намаз и нежно отелотворениот свет. Најимпулсивниот гест, кој резултира со една дрска пастуозност, носи во себе најмногу лиричност, зашто е најблизок до првичното чувство. Поточно, тој гест нагло го истргнува чувството во неговата изворна агрегатна состојба пред можноста да биде санкционирано од разумот, обременет од најразлични (па, природно, и од ликовни) норми. Вака чувството е уште топло, сонливо, извлелчено од своето засолниште пред да биде допрено од нешто конкретно, од нешто што би го оневозможило неговото буквално препишување на платно.
Значи, гледани од блиску, сликите на Мазев свесно ја оддалечуваат илузијата создадена низ еден исклучителен „технолошки“ пристап, но илузија која токму поради тоа до максимум ги искористува своите засенувачки потенцијали. Со тоа свеста за невистината на уметноста сосема ѝ се доближува на свеста за вистината на природата. Имено, откривајќи ја вистината во себе, уметникот ја поништува невистината на творечкиот процес; односно, пресоздавајќи го конкретниот свет во одредени помалку или повеќе апстрактни форми, тој светот на апстрактното го преточува во конкретен свет на својата слика. И притоа, во смисла на познатото Пикасово инсистирање, Мазев „го слика она што го наоѓа, а не она што го бара“.
Сега кругот е затворен. Ставен пред неизвесноста на конечното дело во некој изложбен салон, гледачот треба да го гледа она што го наоѓа, а не она што го бара на таа слика. Отворена е нова вратичка кон феноменот на „пишувањето“, односно „прочитувањето“ на ликовниот контекст. Гледачот веќе не е ставен во улога на пасивен козумент, со кој можат да владеат предрасуди и утврдени правила, туку активен творец, кој гледајќи ја сликата ги оживотворува своите можни светови.
Можеме, најпосле, кон поновите ликовни остварувања на Мазев да пријдеме и сосема невино, дури лаички, без претензии да го разоткриваме, но извесно е дека дури и тогаш неговите слики ќе ја извршат својата облагородувачка улога, дека ќе нѐ вовлечат во сопствениот вир и оти и длабоко во нас ќе го втиснат печатот на едно несекојдневно патување во пределите на имагинарното кое е толку вистинито. Зашто, колку што е непосреден во творечкиот чин, во односот спрема своите опсесивни простори, спрема длабинските пориви кои одбиваат да бидат врзани во некој стилски „блок“, Петар Мазев е толку непосреден и едноставен и во својот допир со гледачот. Неговото сликање е постојан многукратен дијалог, во кој нема одвишни зборови и персирања, во кој секаква етикеција станува бесмислена, невозможна. Денес, кога не без причини се говори за човековата осаменост, за неговата отуѓеност и потреба од дијалог, постапката на Мазев е единствениот вистински пат на доближување до човекот, единствен можен начин да се урнат бариерите во него и околу него за да може да му се поддаде искрена рака.
Текстот за првпат е објавен во „Современост“, Скопје, 1976, бр. 10, стр. 55-60.
Види и: